Wstęp
W ramach niniejszego artykułu przybliżymy tematykę wykorzystywania memów internetowych. Czy memy są legalne? Czy dozwolone jest ich wykorzystywanie? Jak wykorzystywanie memów jest uregulowane w prawie autorskim? To tylko niektóre z pojawiających się pytań i wątpliwości. Prym w tym zakresie wiodą przedsiębiorstwa prowadzące różnorodne kampanie marketingowe.
Czym są memy internetowe?
W pierwszej kolejności konieczne będzie wyjaśnienie czym są memy. Memy to twory internetowe. Tworzone są z reguły w oparciu o inne materiały czy zdjęcia dostępne w internecie. Bardzo często prezentują one znane osoby. Najczęściej polityków, celebrytów, sportowców bądź wykorzystują popularne sceny z filmów czy seriali. Aktualnie przeglądanie mem’ów to sposób na relaks, okazja do uśmiechu, a może i nawet swoiste katharsis oferowane przez popkulturę.
Wskazać trzeba, że w prawie polskim próżno szukać definicji „mema”. Polski ustawodawca nie wprowadził bowiem do porządku prawnego definicji legalnej tego pojęcia. Można natomiast mema zakwalifikować jako utwór w rozumieniu prawa autorskiego.
Jak szanować prawa autora, którego nie znamy i nie poznamy?
Co do zasady memy powstają jako opracowanie cudzego utworu. Publikowana grafika bardzo rzadko będzie miała charakter twórczy. Zasadniczo nie znamy ich twórcy i nie wiemy jakie jest źródło pochodzenia mema.
Skoro są one tworzone i sherowane anonimowo z woli samych autorów, którzy zresztą po zamieszczeniu ich np. na popularnych serwisach internetowych, tracą kontrolę nad ich dystrybucją, to czy w takim przypadku rozmowa o prawach autorskich ma sens? Publikując różne rodzaje obrazków – czy to na portalach społecznościowych czy zwyczajnie w Internecie, zapominamy że takie działanie również podlega regulacjom prawnym.
Utwory pierwotne i wtórne
Biorąc pod uwagę aspekt prawny, konieczne jest rozpoczęcie rozważań od treści art. 2 ust. 1 oraz ust. 2 Prawa autorskiego, wskazującego że:
1.Opracowanie cudzego utworu, w szczególności tłumaczenie, przeróbka, adaptacja, jest przedmiotem prawa autorskiego bez uszczerbku dla prawa do utworu pierwotnego.
2.Rozporządzanie i korzystanie z opracowania zależy od zezwolenia twórcy utworu pierwotnego (prawo zależne), chyba że autorskie prawa majątkowe do utworu pierwotnego wygasły. W przypadku baz danych spełniających cechy utworu zezwolenie twórcy jest konieczne także na sporządzenie opracowania.
Jak wskazano powyżej, na ogół w przypadku memów dochodzi do wykorzystania utworu który już mamy – tzw. utworu pierwotnego. W przypadku memów, najczęściej utwór ten jest określoną grafiką. Poprzez dodanie do niego pewnych dodatkowych cech dochodzi do zmiany jego charakteru. Utwór pierwotny jest modyfikowany, a w rezultacie uzyskuje się nowy utwór – tzw. utwór zależny.
Na gruncie przepisów prawa autorskiego, utwór zależny jest opracowaniem cudzego dzieła. W celu rozporządzenia i korzystania z takiego dzieła potrzebne jest zezwolenie (zgoda) jego twórcy. Modyfikacja na własne potrzeby jest zatem w pełni dopuszczalna. Rozpowszechnianie jednak takiego stworzonego utworu już nie. W tym miejscu uwagę wypada zwrócić, że w praktyce uzyskanie zgody twórcy utworu pierwotnego, czy też ustalenie autora danej grafiki wydaje się niemożliwe.
Parodia, pastisz, karykatura
Co więcej, przepisy prawa autorskiego dopuszczają możliwość wykorzystywanie cudzych utworów na potrzeby karykatury czy też parodii. Przepisem prawa autorskiego dopuszczającym taką możliwość jest art. 291, stanowiący że: „Wolno korzystać z utworów na potrzeby parodii, pastiszu lub karykatury, w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków twórczości.” Istnieje zatem wyraźna podstawa prawna aby w niektórych sytuacjach zakwalifikować mem jako karykaturę bądź parodię. Nie powinno budzić wątpliwości, iż niektóre grafiki mają właśnie taki charakter.
Dozwolony użytek
Dalej, analizując przepisy prawa autorskiego, uwagę należy zwrócić także na art. 34 tej ustawy. Jest on pewnego rodzaju zabezpieczeniem interesów prawnych twórcy utworu. Na jego podstawie dopuszcza się wykorzystanie cudzego utworu w ramach dozwolonego użytku. Konieczne jest jednak wskazanie twórcy tego utworu oraz źródło jego pochodzenia.
W konsekwencji aby w pełni prawidłowo i legalne korzystać z internetowego zdjęcia, konieczne jest oznaczenie jego pierwotnego twórcy z imienia i nazwiska a także wskazanie źródła. To samo się tyczy stworzenia mema. Oczywistym jest że nie zawsze istnieje taka możliwość. Co więcej, polski ustawodawca w artykule 34 posługuje się bliżej niesprecyzowanymi określeniami. Nie określono konkretnego sposobu informowania o danych autora czy źródle z którego zaczerpnięto dany utwór, posługując się zwrotami odnoszącymi się do „wymienienia” oraz „podania”.
Prócz powyższej regulacji, trzeba także pamiętać o przepisie art. 35 prawa autorskiego. Zgodnie z treścią tego przepisu „Dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy”. Kiedy w praktyce mogłoby dojść do naruszenia tego przepisu? Z pewnością w niektórych przypadkach wykorzystania grafik czy memów w celach komercyjnych a nie na potrzeby własne.
Podsumowanie
Reasumując, dla przeciętnego odbiorcy, wykorzystywanie memów w codziennym życiu a czasem nawet i w pracy wydaje się być oczywiste. Kwestia ta, biorąc aspekty prawne nie jest jednak tak klarowna. Niestety obowiązujące regulacje nie nadążają nad zmieniającym się otoczeniem oraz postępem cyfrowym.
Wykorzystywanie memów w celach komercyjnych np. w ramach prowadzonych kampanii marketingowych powinno być przemyślane. Nie zawsze przedsiębiorstwa mogą tworzyć i wykorzystywać memy jak zwykli internauci, którzy szerząc je dają im niezbędną popularność. Niejednokrotnie dochodzi do sytuacji, że memy pozbawione są jakiegokolwiek dobrego smaku, pełne są agresji bądź złośliwości. Możliwe jest również, że zawierają wizerunek określonej osoby. W takich przypadkach nietrudno o naruszenie dóbr osobistych osób, których wizerunek znajduje się na danej grafice. Prawo obowiązuje wszędzie, choć niektórzy użytkownicy myślą że Internet rządzi się własnymi prawami. W praktyce taki sposób postrzegania rzeczywistości jest całkowicie nieprawidłowy.
Kancelaria Radców Prawnych Pawłuszyński Piątkowski Wolski Zelent z siedzibą w Gdańsku udziela pomocy prawnej z zakresu prawa nowych technologii.
Zespół Kancelarii świadczy pomoc prawną na rzecz osób fizycznych a także przedsiębiorców i spółek prawa handlowego z różnych sektorów gospodarki.
Zapraszamy do kontaktu.
Zastrzegamy, że niniejsza informacja nie stanowi porady prawnej. Wpis ma charakter informacyjny i nie może zastąpić indywidualnej porady prawnej.