Regulacje unijne a implementacja regulacji krajowych
Dnia 23 października 2019 roku Parlament Europejski i Rada uchwalili dyrektywę 2019/1937 w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii, czyli tzw. dyrektywę o sygnalistach lub dyrektywę o ochronie sygnalistów. Każde państwo członkowskie Unii Europejskiej na implementację tych przepisów do swojego porządku prawnego miało czas do 17 grudnia 2021 roku. Polska nie wywiązała się we wskazanym terminie z tego zobowiązania. Dopiero w dniu 14 czerwca 2024 roku uchwalona została ustawa o ochronie sygnalistów. Długo wyczekiwane regulacje krajowe maja wejść w życie z dniem 25 września 2024 roku.
Potrzeba wydania przepisów ochronnych
Zgodnie z uzasadnieniem do projektu ustawy, aktualnie brak było w polskim systemie prawnym kompleksowej regulacji poświęconej ochronie sygnalistów. W szczególności nie istnieją odrębne regulacje na gruncie prawa pracy, które bezpośrednio odnosiłby się do sygnalizowania i specyficznie kształtowałby sytuację prawną sygnalisty w związku z dokonywanym zgłoszeniem lub ujawnieniem.
Kim są sygnaliści?
Kim właściwie są sygnaliści? W myśl przepisów polskiej ustawy sygnalistą jest osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia publicznie informacje o naruszeniu prawa uzyskaną w kontekście związanym z pracą. Poprzez sformułowanie ,,w kontekście związanym z pracą” należy rozumieć przeszłe, obecne lub przyszłe działania, powiązane z wykonywaniem pracy czy usług lub też pełnienia danej funkcji czy służby. Sygnaliści zatem to osoby działające w dobrej wierze, w interesie publicznym, które zgłaszają lub ujawniają informacje o naruszeniach prawa.
Ustawa przedstawia stosunkowo obszerny katalog podmiotów, które mogą zostać sygnalistami. Wśród nich wymieniono m.in. pracownika (również tymczasowego), osobę świadczącą pracę na podstawie umowy cywilnoprawnej, przedsiębiorcę, prokurenta, akcjonariusza lub wspólnika, członka organu osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej, osobę świadczącą pracę pod nadzorem i kierownictwem wykonawcy, podwykonawcy lub dostawcy, stażystę, wolontariusza, czy też praktykanta.
Co więcej ustawa wskazuje, że sygnalistą może być żołnierz oraz zwolnieni ze służby funkcjonariusze Policji, ABW, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, CBA, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Celno-Skarbowej i Służby Więziennej.
Ochroną należną sygnalistą ustawa obejmuje również wymienione wyżej osoby przed i po nawiązaniu stosunku pracy lub innego stosunku prawnego stanowiącego podstawę świadczenia pracy czy usług lub pełnienia funkcji w podmiocie, albo na jego rzecz.
Co może zgłosić sygnalista?
Sygnalista uprawniony jest do zgłoszenia wszelkich naruszeń prawa, czyli działań lub zaniechań niezgodnych z prawem lub mających na celu obejście prawa. Mogą one dotyczyć m.in. przeciwdziałaniu prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu, zamówień publicznych, czy też korupcji i ochrony prywatności czy też danych osobowych. Zauważyć należy, że w tym przypadku ustawodawca posłużył się katalogiem zamkniętym. Szczegółowo wskazał 17 obszarów, których zgłoszenie przez sygnalistę może dotyczyć.
Polskie regulacje szerzej określają zakres przedmiotowy ,,naruszenia prawa” niż zakres określony na podstawie dyrektywy 2019/1937. Przepisy chroniące sygnalistów będą miały zastosowanie nie tylko do naruszeń prawa przewidzianych przez dyrektywę, w tym do naruszeń interesów finansowych UE oraz naruszeń dotyczących rynku wewnętrznego UE. Zastosowanie znajdą także do wszystkich naruszeń prawa w odpowiadających wymienionym w dyrektywie dziedzinach prawa krajowego. Ustawodawca zdecydował się ponadto na rozszerzenie zakresu przedmiotowego określonego w Dyrektywie o konstytucyjne wolności i prawa człowieka i obywatela, korupcję oraz prawo pracy.
Warto też nadmienić, że ustawodawca wskazał katalog informacji, co do których nie stosuje się przepisów o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa. Przepisów tych nie stosuje się do informacji objętych:
- przepisami o ochronie informacji niejawnych;
- tajemnicą zawodową zawodów medycznych (do zawodów medycznych zalicza się: farmaceutę, fizjoterapeutę, lekarza i lekarza dentystę oraz pielęgniarkę i położną) oraz prawniczych;
- tajemnicą narady sędziowskiej;
- postępowaniem karnym – w zakresie tajemnicy postępowania przygotowawczego oraz tajemnicy rozprawy sądowej prowadzonej z wyłączeniem jawności
Czy sygnalista podlega ochronie?
Bez wątpienia sygnalista kwalifikuje się do objęcia ochroną. Zostało to wyrażone wprost w ustawie w rozdziale 2 ustawy – zakaz działań odwetowych i środki ochrony. Sygnalista podlega ochronie od chwili dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego, pod warunkiem, że miał uzasadnione podstawy sądzić, że będące przedmiotem zgłoszenia informacje na temat naruszeń są prawdziwe w momencie dokonywania zgłoszenia i że stanowi informację o naruszeniu prawa. W świetle zarówno regulacji krajowych jak i unijnych sygnalista nie jest obowiązany wykazać, tj. udowodnić lub przekazać wyczerpujących informacji potwierdzających, że naruszenie rzeczywiście miało miejsce. Zgłoszona przez niego informacja powinna natomiast opierać się o przesłanki dostatecznie, które uzasadniają przekonanie o wystąpieniu naruszenia.
Zakaz działań odwetowych oraz inne środki ochrony sygnalistów
Na gruncie wprowadzanych regulacji ustanawia się nadrzędny zakaz podejmowania jakichkolwiek działań odwetowych wobec sygnalisty. Działania te rozumiane są jako bezpośrednie lub pośrednie działanie lub zaniechanie w kontekście związanym z pracą, które jest spowodowane zgłoszeniem lub ujawnieniem publicznym i które narusza lub może naruszyć prawa sygnalisty lub wyrządza lub może wyrządzić nieuzasadnioną szkodę sygnaliście, w tym wszczynanie postępowań przeciwko sygnaliście.
Do otwartego katalogu form działań odwetowych przepis zalicza między innymi:
- zawieszenie,
- przymusowy urlop bezpłatny,
- degradację,
- wstrzymanie awansu,
- wykluczenie, niesprawiedliwe traktowanie,
- nieprzekształcenie umowy o pracę na czas określony w umowę o pracę na czas nieokreślony w sytuacji, gdy pracownik mógł mieć uzasadnione oczekiwania, ze zostanie mu zaoferowane stałe zatrudnienie,
- nieprzedłużenie lub wcześniejsze rozwiązanie umowy o pracę na czas określony.
Czy w przypadku działań odwetowych, sygnaliście będzie przysługiwać odszkodowanie?
Sygnalista, wobec którego dopuszczono się działań odwetowych, ma prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce narodowej w poprzednim roku lub prawo do zadośćuczynienia. Co ważne, ustawodawca zadbał, aby pracodawca nie pozbawiał sygnalistów praw ochronnych wynikających z omawianej ustawy. Sygnaliści zatem na gruncie przykładowo umów o pracę nie mogą zostać pozbawieni praw ochronnych. Co więcej w postanowieniach art. 17, będącym przepisem bezwzględnie obowiązującym wynika, że sygnalista nie może zrzec się praw określonych w rozdziale 2 ustawy ani przyjąć na siebie odpowiedzialności za szkodę powstałą z powodu dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego. Jednakże nie dotyczy to przyjęcia odpowiedzialności za szkodę powstałą z powodu świadomego zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nieprawdziwych informacji.
Zakończenie
Mimo że pierwszy projekt ustawy o sygnalistach ujrzał światło dzienne jeszcze w październiku 2021 r., przedłużające się prace legislacyjne trwały niemalże 3 lata. Dlatego też w przekazach medialnych o sygnalistach słyszymy już od dłuższego czasu. Ostatecznie przepisy wejdą w życie z dniem 25 września 2024 roku.
Podmioty zatrudniające co najmniej 50 osób mają do dnia 24 września 2024 roku obowiązek wdrożyć odpowiednie rozwiązania i dopełnić wszelkich formalności, związanych z ochroną osób dokonujących zgłoszenia lub ujawniania informacji o naruszeniach prawa.
Wdrożenie przepisów w zakresie ochrony sygnalistów ma na celu ułatwienie egzekwowania prawa i polityk Unii Europejskiej. Ma temu służyć skuteczne wykrywanie przypadków naruszeń praw sygnalistów i ściganie podmiotów, odpowiedzialnych za takie naruszenia. Wprowadzenie regulacji ma zatem przyczynić się do ochrony sygnalistów.
Kancelaria Radców Prawnych Pawłuszyński Piątkowski Wolski Zelent udziela pomocy prawnej i doradztwa prawnego z szeroko rozumianego prawa handlowego i gospodarczego.
Zespół Kancelarii świadczczy pomoc prawną na rzecz spółek prawa handlowego z różnych sektorów gospodarki.