Funkcja testamentu
Testament ma na celu oddanie ostatniej dyspozycji majątku człowieka na wypadek śmierci. Ze względu na obowiązujący formalizm prawny testator (osoba sporządzająca swój testament) nie posiada pełnej swobody w jego sporządzeniu. Spadkodawca ma jednak możliwość skorzystania z wyboru formy testamentu, które to formy są uregulowane w polskim kodeksie cywilnym.
Rodzaje testamentu
Testamenty dzielą się na zwykłe i szczególne. Do zwykłych zaliczamy:
- testament holograficzny (najprostsza i łatwo dostępna forma testamentu, bowiem można go zasadniczo napisać odręcznie w każdej chwili, dokument wystarczy zatytułować słowem „testament”, opatrzyć datą i podpisem);
- notarialny (sporządzany przed notariuszem);
- urzędowy (sporządzany w ten sposób, że w obecności dwóch świadków testator oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta, burmistrza bądź prezydenta miasta, starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego).
Spośród form szczególnych testamentu wyróżniamy:
- testament ustny;
- podróżny;
- wojskowy
Do skorzystania z formy szczególnej testamentu niezbędne jest wystąpienie pewnych szczególnych przesłanek bliżej uregulowanym w kodeksie cywilnym.
Postęp technologiczny a konieczność wprowadzenia nowego rodzaju testamentu
Wobec coraz większego postępu technologicznego w ustawodawstwie wielu krajów rozpoczęły się dyskusje nad wprowadzeniem nowej formy testamentu, tzw. testamentu audiowizualnego. Ma on być odpowiedzią na potrzeby postępującej cyfryzacji.
Co istotne, na gruncie prawa polskiego zasadniczo nie toczą się dyskusje nad wprowadzeniem takiego testamentu. W piśmiennictwie pojawiają się jednak sporadyczne argumenty popierające bądź sprzeciwiające się audiowizualnemu testamentowi.
Argumentem przeciwko wprowadzeniu takiej formie testamentu jest m.in. możliwość łatwego fałszowania testamentu. Z drugiej strony, sporządzenie testamentu w formie audiowizualnej może pozwolić na ustalenie zdolności do testowania konkretnej osoby, w tym m.in. jej stanu zdrowia czy wpływu działania osób trzecich na jej rozporządzenia spadkowe.
W krajach Europy Zachodniej oraz w państwach anglosaskich, podobnie jak w Polsce, nie toczą się konkretne rozmowy nad wprowadzeniem nowej formy testamentu. W Niemczech czy Francji podczas dyskusji przy nowelizacjach tamtejszych systemów spadkowych, poruszono propozycje wprowadzenia testamentu w formie audiowizualnej. Odrzucona jednak została propozycja wprowadzenia kolejnej formy testamentu. Wynika to z faktu większej doniosłości i wiarygodności prostego i łatwo dostępnego testamentu holograficznego. Zaznaczono natomiast, że jeżeli testament audiowizualny miałby zostać wprowadzony do porządku prawnego w przyszłości, to wyłącznie jako forma szczególna. Byłby zapewne dopuszczalny jedynie w przypadku wystąpienia tzw. siły wyższej, jak np. zamach terrorystyczny, czy klęska żywiołowa.
Przełomowe orzeczenie w Polsce?
Warto jednak zaznaczyć, iż mimo milczenia polskiego ustawodawcy, Sąd Najwyższy dopuścił „bocznymi drzwiami” powołanie do spadku w formie audiowizualnej. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 26 lutego 2021 r. w sprawie o sygn. akt III CZP 24/20 utrzymał w mocy powołanie do spadku osób niewymienionych z imienia i nazwiska w testamencie, a skonkretyzowanych na podstawie bliżej nieokreślonego zdjęcia należącego do testatora.
Odnosząc się do stanu faktycznego ww. sprawy. Spadkobierca w testamencie holograficznym wskazał, iż: „Mój majątek po uregulowaniu ewentualnych zobowiązań moich należy rozdzielić po równo pomiędzy moich przyjaciół (mężczyzn z mojego zdjęcia)”. Istotnym problemem było to, że testator nie dołączył do testamentu jakiegokolwiek zdjęcia. Natomiast w rzeczach osobistych spadkodawcy znaleziono kserokopię kolażu dziewięciu zdjęć przedstawiających jedenastu mężczyzn i na tej podstawie wnioskodawca ustalił potencjalny krąg spadkobierców.
Sąd Najwyższy uznał w sprawie o sygn. akt III CZP 24/20, że czym innym jest powołanie do spadku w sytuacji, gdy spadkodawca miał na względzie konkretną osobę, a czym innym jest brak podjęcia skonkretyzowanej decyzji w tym względzie. Wobec czego, skoro spadkodawca miał pełną świadomość co osób, które chce powołać do spadku, to należy przyjąć, że przy określeniu kręgu osób mających dziedziczyć nie należy kierować się pełnym rezultatem, ale przede wszystkim należy brać pod uwagę racjonalność. Sytuacja, w której spadkodawca nie sprecyzował konkretnego zdjęcia ani konkretnych mężczyzn (przyjaciół), nie przekreśla skuteczności rozporządzenia (powołania do spadku konkretnych osób). Należy wskazać, że ewentualne nieścisłości można skonkretyzować za pomocą innych, dodatkowych okoliczności, jak np. zeznania przyjaciół, nawet tych powołanych do spadku.
Podsumowanie
Należy podkreślić, że w ustawodawstwie krajowym oraz europejskim nie pojawiają się aktualnie projekty aktów prawnych wprowadzających testament audiowizualny. Niemniej jednak wraz z rozwojem technologicznym, dyskusja nad jego uregulowaniem w polskim i zagranicznym prawodawstwie może nabrać większego znaczenia. Przytoczona wyżej uchwała polskiego Sądu Najwyższego jest na ten moment jednostkowym orzeczeniem. W rezultacie zasadniczo nie warto ryzykować jako spadkodawca sporządzaniem testamentu w formie audiowizualnej. Jeżeli dojdzie do odesłania w testamencie do nagrania wideo czy fotografii, istnieje duże prawdopodobieństwo uznania przez sąd takiego testamentu za nieważny. W najlepszym wypadku sąd może stanąć na stanowisku, iż sam testament był ważny, natomiast powołanie do spadku było wadliwe.
Kancelaria Radców Prawnych Pawłuszyński Piątkowski Wolski Zelent z siedzibą w Gdańsku udziela pomocy prawnej i doradztwa prawnego z szeroko rozumianego prawa cywilnego.
W przypadku pytań zapraszamy w kontaktu z Kancelarią.
Współautorem artykułu jest aplikant radcowski Mateusz Szymczyk.